Dit artikel is een artikel van Mediawijsheid:
Nepnieuws is misleidende en onjuiste informatie, die wordt verspreid om geld te verdienen of om de publieke opinie te beïnvloeden. Het is een vorm van desinformatie. Desinformatie en nepnieuws kunnen vele vormen hebben: een nieuwsbericht op het internet, een video op sociale media of een plaatje in een appgroep.
Nepnieuws, fake berichten en hoaxes bestaan al heel lang, maar de verspreiding ervan gaat razendsnel sinds de opkomst van sociale media. Iedereen kan tegenwoordig content plaatsen op internet. Daardoor lijken de grenzen tussen nieuws, nepnieuws en advertenties te vervagen. Het wordt steeds moeilijker om ze van elkaar te onderscheiden en een gefundeerde mening te vormen.
Wil je je kennis over nepnieuws op een laagdrempelige manier vergroten?
Waarom maken mensen nepnieuws?
In Nederland wordt vooral nepnieuws verspreid om geld te verdienen. Hoe meer mensen op een artikel klikken, hoe meer geld de makers krijgen vanwege de getoonde advertenties. En een pakkende, sensationele kop levert vaak veel ‘clicks’ op. En dus veel geld. We noemen dit clickbait. Ook maken mensen bewust nepnieuws om meningen te beïnvloeden, bijvoorbeeld in de aanloop naar verkiezingen.
Waarom geloven we nepnieuws?
Door de vluchtigheid van sociale media is het niet altijd gemakkelijk om kritisch te kijken naar informatie. Als we een bericht zien hebben we daar gelijk onbewust een oordeel over. We zien gelijk of het interessant is. En ook oordelen we snel of iets waar is of niet.
Door dit onbewuste oordelen, trappen we sneller in een nepbericht dat onze mening bevestigt (dat heet confirmation bias). Ook denken we eerder dat iets waar is, als veel mensen het leuk vinden of delen.
Makers en verspreiders van nepnieuws spelen hier slim op in. Ze bevestigen bestaande meningen en vooroordelen en zetten nepaccounts in om hun berichten extra populair te laten lijken. Ze gebruiken allerlei psychologische technieken om lezers te proberen te overtuigen.
Het herkennen van deze technieken en het kritisch beoordelen van informatie zijn belangrijke mediawijze vaardigheden.
Wat is het gevaar van nepnieuws?
Als we onwaarheden als waarheid aannemen, is het erg moeilijk om een gefundeerde mening te vormen.
De Britse wetenschapper David Buckingham zegt hierover: “Het democratische politieke proces is volledig gebaseerd op het verspreiden van betrouwbare informatie. Als dat wegvalt, kunnen burgers bijna onmogelijk politieke beslissingen nemen.”
Hiernaast kan nepnieuws ook onrust veroorzaken in de maatschappij. Een belangrijke tactiek van nepnieuwsmakers is polarisatie: ze zetten mensen tegen elkaar op. Ze kiezen voor extremere onderwerpen en spelen in op emoties, zoals angst voor vreemdelingen of het onbekende. Daarmee hebben ze invloed op de publieke opinie en hoe er tegen bepaalde mensen in de maatschappij wordt aangekeken.
Het wordt gemakkelijker om nepnieuws te maken en lastiger om nepnieuws te herkennen. Technieken om beeld en geluid te manipuleren worden snel beter, goedkoper en lastiger te detecteren. Ook wordt het gemakkelijker om nepnieuws te verspreiden, met behulp van bijvoorbeeld bots en trollenlegers. Dit vraagt om grotere weerbaarheid van burgers.
» Lees in het dossier Deepfake hoe het verschil tussen echt en nep steeds moeilijker te zien is, met de introductie van zogeheten deepfakes
Wat zegt de wetenschap over nepnieuws?
Bitescience verzamelt voor Mediawijsheid.nl het nieuwste en belangrijkste wetenschappelijke onderzoek naar mediawijze thema’s. Én maakt dat begrijpelijk en behapbaar.
Hoe herken je nepnieuws?
Stel jezelf deze vragen om nepnieuws beter te herkennen én met een gefundeerd weerwoord te komen:
1. Wie is de afzender van het bericht?
Bestaat deze persoon echt? Kijk bij websites altijd in de disclaimer of bij ‘over ons’
2. Welke intentie heeft die afzender?
Waarom heeft diegene het artikel geschreven? Voor wie is het geschreven? Welke (politieke, financiële of andere) belangen heeft de afzender? Of is het bedoeld als satire?
3. Welke techniek is gebruikt?
Hoe wordt er ingespeeld op emotie, worden er zaken weggelaten, wordt er een autoriteit aangeroepen? Welk camerastandpunt wordt gebruikt? Welke beelden worden getoond met welke muziek erbij? Worden er veel hoofdletters en uitroeptekens gebruikt in een krantenkop?
4. Kun je ’t verifiëren?
Is het alleen buzz op sociale media, of zie je het ook in de meer gerespecteerde media? Gaat het om een onderzoek? Controleer dan hoe het is onderzocht. Als ze weinig mensen spreken, is de kans klein dat die meningen voor heel Nederland gelden.
5. Welke bron is gebruikt?
Nepberichten maken vaak gebruik van fictieve bronnen, dus kijk verder dan alleen een bronvermelding. Worden tekst en foto op dezelfde manier gebruikt als in de originele bron? Of is het bericht uit context gehaald? Is er geen link naar de bron? Gebruik dan een zoekmachine om het op te zoeken. Bij voorkeur in een anoniem venster, om je filter bubble te omzeilen.
6. Is het de hele waarheid en niets dan de waarheid?
Nepnieuws kan wel degelijk waarheden bevatten. Hoe meer waarheid er in een bericht zit, hoe overtuigender het lijkt. Controleer of een bericht de hele waarheid en niets dan de waarheid bevat.
7. Of een interpretatie van andermans waarheid?
Zelfs feiten kunnen op verschillende manieren worden geïnterpreteerd. Daarmee zijn ze nog niet fake.
8. Check ook foto’s en video’s
Bij nepnieuws wordt vaak gebruik gemaakt van een willekeurige afbeelding die min of meer het nieuws representeert. Ook kunnen beeld en geluid worden gemanipuleerd waardoor de werkelijkheid wordt verdraaid.
Hoe stop je nepnieuws?
Nepnieuws heeft vooral grote impact als het veel gedeeld wordt. Wie onzin herkent, moet nog steeds toezien hoe nepnieuws verder wordt verspreid. Wil je een weerwoord geven? Verdiep je dan eerst in de verscheidenheid aan opvattingen.
Stel jezelf daarom ook deze vragen:
1. Wat is jouw mening? Wat maak jij zelf op uit het nieuwsbericht?
2. Wat doe je ermee? Plaats je een reactie? Of deel je het bericht?
Ga ook aan de slag met deze tips:
- Leer meer over het herkennen én de werking van nepnieuws op NPO Kennis
- Hoe controleer je of nieuws echt is? Nieuws in de klas biedt een checklist om nieuws te controleren
- Leer de tactieken van nepnieuwsmakers herkennen met de serious game Slecht Nieuws van DROG. Er is ook een Engelse versie en een versie voor kinderen beschikbaar. DROG biedt ook workshops, lezingen en trainingen
- Herken nepnieuws met deze infographic van de International Federation of Library Associations and Institutions (IFLA)
- Bekijk de handige Engelstalige infographic met 10 soorten misleidend nieuws, van de European Association for Viewers’ Interests (EAVI)
- A Field Guide to Fake News and Other Information Disorders is een gids geschreven door vijftien Europese onderzoekers. Het helpt journalisten om meer kennis over nepnieuws te verzamelen
- Gebruik de tool Voordat het nieuws was, een plugin die automatisch de politieke achtergrond bij nieuwsberichten laten zien
- Kennisnet kijkt verder dan nepnieuws en biedt een overzicht van tien soorten misleidend nieuws
- Voor kinderen vanaf 10 jaar biedt de jeugdwebsite HoeZoMediawijs.nl een dossier over het herkennen van een nepprofiel
- Probiblio biedt speciaal voor bibliotheken de training Fake News
Nepnieuws in de klas: lesmateriaal en meer
Informatievaardigheden leren je de zin van de onzin te onderscheiden. Mensen die onvoldoende informatievaardig zijn, nemen klakkeloos dingen aan en realiseren zich onvoldoende dat informatie gekleurd kan zijn, en (bewust of onbewust) fout of verdraaid.
“Kinderen moeten op school – bij Nederlands, bij maatschappijleer, bij geschiedenis – leren praten over bronnen en de kwaliteit daarvan. Daar moet iedere leerling een soort bullshitdetector ontwikkelen.” – Remco Pijpers, specialist Jeugd en digitale media
» Bekijk ook het dossier Lesmateriaal
» Ga aan de slag met informatievaardigheden
» Meer over hoe media de werkelijkheid kleuren
Wat wordt er gedaan tegen nepnieuws?
In Nederland én daarbuiten houden diverse partijen zich bezig met (het bestrijden van) nepnieuws. Zij hebben een lastige taak. Want wanneer is het verwijderen van nepnieuws in strijd met de vrijheid van meningsuiting? En wat maakt een bron precies (on)betrouwbaar?
Handboek Mediawijsheid & Social media (voorbeeld non-profit)
4103, #4103